Ngõa mật – cái tên là lạ này gắn với tôi nhiều trong ký ức thời trai trẻ. Ngày ấy tôi đóng quân ở biên giới phía bắc. Những buổi hành quân trên núi, nhìn dọc theo bờ suối thấy ngõa mật vàng ươm phía dưới là đợi giải lao, tụt xuống hái mang lên chia nhau. Đồng đội vừa ăn ngõa mật vừa nhìn nhau rồi truyện trò, thật khó quên. Anh Nguyễn Hải Long, cựu chiến binh Tiểu đoàn 24, Sư đoàn 411 đã chia sẻ như vậy!
Khi ngõa mật còn nhỏ và xanh, trông không khác là mấy so với quả sung, cả về màu sắc và hình dáng. Nhưng khi gần chín, ngõa mật trông khác nhiều. Quả to hơn, màu chuyển từ xanh non sang vàng rám rồi khi chín sẽ đỏ tím lại. Càng to, bên trong quả ngõa mật càng chia thành nhiều lớp màu. Lớp ngoài có màu trắng, lúc bửa ra lấy rịn nhiều nhựa trắng như sữa. Lớp tiếp theo có màu đỏ tươi. Lớp trong cùng có màu vàng với nhiều sợi tua, trông rất giống bông hoa.
Trái ngõa khi chín ăn ngọt dịu. Lúc này, sắc mầu rực rỡ trong quả ngõa mật đã biến mất nhường chỗ cho dòng mật sánh, màu vàng nâu. Có người ví dịch ngọt trong quả ngõa mật tựa như thạch mía, ăn vào thật mát.
Giữa khi trời nóng lại đói lòng, tìm được trái ngõa mật mà bửa sẻ cho nhau, mới chạm môi đã thấy mát ngọt tận dạ, ăn vào tới đâu biết đến đó.
Với người lính, trái ngõa mật có lúc làm cho nhau thật gần. Với người dân, trái ngõa mật còn là biểu tượng của tình yêu đôi lứa. Trong trường ca Hồn khèn của tác giả Nguyễn Thị Hồng cũng ví ngõa mật với tình yêu. Chị viết: Tình ta ngọt như quả ngõa mật/Tình ta ngọt như đõ ong mật/Ngõa mật chín trên cây ngõa/Mật ong ngọt trong đõ ong/Tình hai ta ngọt khắp người em/Tình hai ta ngọt khắp người anh…
Ngõa mật bình thường ăn là lành, tuy nhiên đói quá hay ăn nhiều trái ngõa mật quá cũng có thể say. Lúc đầu là cảm giác choáng đầu, hoa mắt hoặc buồn nôn… Nhưng ăn trái ngõa cũng có nhiều cách từ lúc non như làm mứt, làm món nộm, món xào, món kho… Bà con nhiều nơi ở miền Bắc còn dùng lá ngõa mật non làm bánh bột lọc, bánh trứng kiến hấp. Về bánh trứng kiến hấp, công thức mỗi nơi có mỗi khác một chút nhưng thành phần chủ yếu là trứng kiến, bột gạo và lá ngõa mật non.
Cây ngõa mật cũng dễ nhận giữa muôn vàn cây lá trong rừng, do bản lá khá to, trông trội hẳn lên so với những giống cây rừng thường thấy khác. Lá ngõa mật có thể che kín cả cái lưng bé em. Ngoài việc lấy lá non làm bánh, chế thuốc chống tắc sữa, lợi sữa cho sản phụ sau sinh, lá ngõa mật còn có thể dùng vào nhiều việc như gói đồ, che đậy…
Quả ngõa mật vào mùa cũng sai chi chít như sung, cho biểu thị khát vọng vươn tới sự sung túc, đủ đầy. Bởi vậy, mấy năm gần đây, cây ngõa mật đã lọt vào tầm ngắm của những người chơi sinh vật cảnh. Quả ngõa mật còn to hơn hẳn so với sung, lại mọc ở cành già và nhất là dưới gốc, nếu tạo dáng làm cảnh rất đẹp, dễ gây sự chú ý. Có cây ngõa mật cảnh đã được rao bán đến cả trăm triệu đồng. Người trung du, miền núi phía Bắc nghe thấy giật mình vì nhiều nơi như Yên Bái, Thái Nguyên, Phú Thọ lại không quá hiếm cây này. Nhưng nếu không quản lý và bảo vệ tốt, để xảy ra “sốt bon-sai ngõa mật” thì sẽ gây tàn phá môi trường và nhiều hệ lụy khác.
Giờ đây, xa rời quân ngũ đã mấy chục năm, nhưng mỗi khi nhớ lại, tôi lại nao nao nhớ những bờ suối có những cây ngõa mật líu ríu quả dưới gốc. Ai đồng đội xưa có nhớ, trên đường hành quân, nhìn thấy lá ngõa mật là nhớ những vị ngọt quê hương, nhớ chén chè mật ong mẹ nấu chiều ba mươi Tết, nhớ cả nụ cười em gái miền sơn cước…
Xem thêm: Quả vả!
NGỌC HUÂN
